100 jaar Vestdijk, duivelskunsten uit Harlingen

Anja Eerhart e.a. : Onderweg naar School. Flevodruk. 72 pagina’s.

In 1998 was het 100 jaar geleden dat Simon Vestdijk (1898-1971) werd geboren in Harlingen. Tijdens dat jaar werden er verschillende activiteiten georganiseerd om hem te herdenken. Wordt Simon Vestdijk tegenwoordig al bijna niet meer gelezen, ook in 1998 voerde hij de bestsellerlijsten niet meer aan. Waarschijnlijk zal Vestdijk in 2018, bij de herdenking van zijn 120^ste geboortedag, alleen nog herinnert worden als de “man die sneller schreef dan God kon lezen”. Al het missionariswerk van Maarten ’t Hart e.a. ten spijt. In 1998 werd er onder meer een tentoonstelling over zijn leven gehouden het letterkundig museum in Den Haag. Drie van zijn boeken werden verfilmt en er vonden ook andere festiviteiten plaats, die horen bij het herdenken van een belangrijke schrijver.

Zelf heb ik Simon Vestdijk leren kennen door de boekenkast van mijn ouders. Als kind ging ik de boeken na die hierin stonden. De omslag van een boek met daarop een klein jongetje verkleed als Pruisisch soldaat viel me toen direct op. De ogen van het kereltje blikten door een lorgnet zorgelijk de wereld in, onder zijn neus een plaksnor. Pas later, ik was inmiddels adolescent, begreep ik de woorden op de achterflap: ‘het plaatje waarmee meneer Visser mevrouw Wachter pestte.’ Een mystificatie! Alsof meneer Visser en mevrouw Wachter echt hadden bestaan. Het boek was "Meneer Visser’s hellevaart" en toen ik 10 was voor mij te hoog gegrepen. Na 10 pagina’s legde ik het weg en ben pas 15 jaar later verder gegaan met lezen. Toen ik het uit had vond ik het 1 van de beste boeken die ik ooit had gelezen Waarom? Omdat ik nog nooit een boek had gelezen dat mijn geboorteplaats zo grotesk beschreef. Maar ook het indringende portret van een sadist dat Vestdijk met deze roman had geschreven, Visser's beklemmend omschreven binnenwereld en het hallucinerende einde lieten mij niet met rust.

In Harlingen werd er ter gelegenheid Vestdijk’s honderdste geboortedag in januari, van het jubileumjaar 1998, een schrijfwedstrijd uitgeroepen met als thema “onderweg naar school”. De Vestdijkcommissie organiseerde in samenwerking met stichting “Schoolvrienden Simon Vestdijk” de wedstrijd en nodigde middelbare scholieren uit om een verhaal te schrijven. Of, zoals ze het zelf stelden: "hun schrijftalenten te etaleren in een opstelwedstrijd". De Vestdijkcommissie is onderdeel van het “Centraal Comité 40-45”, die in 1977 de Anton Wachterprijs in het leven riep voor het beste literaire debuut. De prijs is vernoemt naar de hoofdpersoon van de Anton Wachtercyclus van Vestdijk en wordt om  de twee jaar uitgereikt. Het Centraal Comité 40-45 is na de tweede wereldoorlog opgericht om het culturele leven in Harlingen weer een impuls te geven met als motto; “niet terug te verlangen naar de vooroorlogse situatie waarbij elke richting haar eigen stads­ -en feestvereniging had”.

Met de schrijfwedstrijd wilde het organiserende Vestdijk comité een relatie maken met de Wachter cyclus. In deze serie van 8 romans beschrijft Vestdijk zijn opvoeding en jeugd in Harlingen, dat in de romans wordt opgevoerd als “Lahringen” maar ook zijn studententijd in Amsterdam. Van deze romans is “Terug tot Ina Damman” ongetwijfeld de beroemdste. Het thema van de wedstrijd lijkt gekozen met deze roman in het achterhoofd. In Terug tot Ina Damman wandelt/begeleidt Anton Wachter Ina Damman van school naar het station. Deze route is nog steeds na te lopen, nu ook met behulp van een app, die op verschillend punten in de route stilstaat bij passages uit de roman en het leven van de schrijver. Het deel van de route dat in het boek “Singellaantje” wordt genoemd, heeft ter nagedachtenis van de schrijver in het jubileumjaar de naam “Simon Vestdijksingel gekregen. Het naambordje werd in het bijzijn van Vestdijk’s weduwe en zoon Dick onthult. 

Voor de schrijfwedstrijd zonden 38 scholieren een verhaal in, hieruit werden zes prijswinnaars gekozen in verschillende leeftijdscategorieën; 12 en 13 jaar, 14 en 15 jaar en 16 jaar en ouder. 6 verhalen werden genomineerd voor plaatsing in de bundel “Onderweg naar School”. Van de 38 inzendingen zijn er dus 12 verschenen in het boek, dat op 17 oktober werd gepresenteerd. Dit gebeurde tegelijkertijd met de uitreiking van de Anton Wachterprijs, die dat jaar ook werd uitgereikt. De winnaar was Sipko Melissen, hij kreeg de prijs voor zijn boek “Jonge mannen aan zee.” Voor de bundel Onderweg Naar School sprak de jury van de verhalenwedstrijd haar waardering uit over de gevarieerdheid van de verhalen: “Ze gaan over droom en werkelijkheid, heden en verleden, (veel) fietsen en lopen, vriendschap en bedreiging, leerlingen en leraren.

Maar reflecteren de verhalen in de bundel nog iets van Terug tot Ina Damman of één van de andere Anton Wachter romans? Alle 12 verhalen gaan over scholieren die onderweg zijn naar school. Niet één verhaal uit de bundel wijkt af van het thema. In 1 verhaal wordt hierin iets afgeweken. In "De schoolboeken van Anton Wachter" heeft de eerste prijswinnaar uit de tweede categorie, Simon Vestdijk en zijn Anton Wachtercyclus in zijn verhaal verweven. Waarschijnlijk is dit een belangrijke aanleiding geweest voor de jury om het verhaal te bekronen. Twee andere verhalen wijken na een korte introductie ook af; al gauw wordt een literaire truc toegepast om een heel ander verhaal te kunnen vertellen. Er duiken dino’s op en er wordt door de tijd gereisd, origineel dat zeker. Een ander verhaal in de bundel lijkt geïnspireerd op de roman Giph van Ronald Giphart. Verder is er een raamvertelling en een verzameling dagboek notities. Maar ademt de geest van Anton Wachter nog uit de bundel?

38 inzendingen is natuurlijk een teleurstellend aantal. Het organiserend comité had vast op meer inzendingen gehoopt. Maar dit toont ook aan hoezeer Vestdijk is weggezakt in het collectief geheugen, zelfs in zijn geboorteplaats wordt de urgentie van zijn werk niet meer gevoeld. Twee verhalen uit de bundel benaderen nog het meest de thematiek van de Wachter romans. In het verhaal “Te Laat” wordt de werdegang van een middelbare scholier beschreven. Het verhaal beschrijft de fietstocht van zijn huis naar school. Door middel van flashbacks wordt de tragische relatie tussen hem en een klasgenote duidelijk. Juist op het moment dat hij besloten heeft om zijn liefde aan haar te verklaren, bereikt hem het bericht dat ze zichzelf om het leven heeft gebracht. In “De eerste schooldag” wordt de belevingswereld van een eerstejaars student beschreven. Tijdens de eerste dag van zijn nieuwe studie reflecteert hij op zijn eerdere schoolervaringen en hoe hij zich vaak alleen heeft gevoeld. Op het einde van de dag blijkt hij gelukkig snel te zijn opgenomen in een groepje eerstejaars. De flaptekst van Onderweg naar school besluit hoopvol: “Wie weet bevat het de eerste voorzichtige schreden van Vestdijks opvolg(st)er, maar dat zal de toekomst ons leren”.