Epictetus: Zakboekje. Boom Kleine Klassieken. 104 pagina's
Epictetus was een stoicijns filosoof die leefde van 50 tot ca 130 na
christus. Hij werd geboren als slaaf in Hierapolis, een Romeinse stad in Anatolie.
(Het huidige Turkije)
Epictetus belangrijkste opvatting is dat filosofie niet alleen een theoretische
discipline is, maar ook een levenswijze. Hij hield zich vooral bezig met
integriteit, discipline en persoonlijke vrijheid. Om dit te begrijpen achtte
hij het noodzakelijk twee eigenschappen grondig te onderzoeken:
- de Prohairesesis (wilsbesluit)
- de Chresis ton phantasion (het juiste gebruik van indrukken)
Vanuit Hierapolis werd hij naar Rome gebracht waar hij slaaf werd van Epaphroditus. Epaphroditus was een belangrijke functionaris aan het hof van keizer Nero. In Rome kon Epictetus les volgen bij de stoicijnse filosoof Musonius Rufus. Eenmaal een vrij man begon Epictetus zelf les te geven. De kernboodschap die hij aan zijn leerlingen meegaf was dat we verantwoordelijk zijn voor onze eigen daden. Alle externe gebeurtenissen liggen buiten onze controle, je ontkomt er niet aan om deze simpelweg te accepteren. Maar datgene waar we wel zelf invloed op hebben kunnen we onderzoeken en beheersen door middel van strenge zelf-controle.
Zodoende is volgens hem de basis van alle filosofie zelfkennis. De overtuiging van dat we niets weten en goedgelovig zijn moet het eerste onderwerp van onze studie zijn. Volgens Epictetus gaat het om de praktische toepassing van de theoretische leerstellingen. Hij knipt dit op in 3 delen, het eerste en meest noodzakelijke deel van de filosofie betreft volgens hem:
- Als eerste de toepassing van leerstellingen. Bijvoorbeeld dat mensen niet mogen liegen.
- Als tweede de reden, waarom mensen niet mogen liegen.
- Als derde, het logische deel dat de redenen vaststelt en onderzoekt. Dit deel laat zien wat de reden is en dat een bepaalde reden de juiste is. Dit laatste deel is noodzakelijk maar volgt op het tweede dat weer afhankelijk is van het eerste deel.
In 89 na christus werd hij door keizer Domitianus uit Rome verbannen. De keizer had een hekel aan alle wijsgeren omdat ze zijn vermeende goddelijkheid in twijfel trokken. Door een edict uit te vaardigen dat de aanwezigheid van alle filosofen in Rome verbood, hoopte de keizer kritiek op zijn goddelijkheid in de kiem te smoren. Epictetus vertrok naar Nicopolis waar hij een school opende. Het is niet bekend wanneer hij precies is overleden, maar hij moet nog tot op hoge leeftijd hebben lesgegeven.
Het is vooral de sympathieke manier van lesgeven die hem beroemd maakte. Dit school in de manier waarop hij dat deed, net zoals Socrates eerder in Athene - met een vraag en antwoordspel dat tot de kern van het probleem doordrong. Tijdens zijn leven werd hij door zijn leerlingen op handen gedragen. Van heinde en ver kwamen ze om zijn lessen bij te wonen. Epictetus heeft zelf niets opgeschreven, het is zijn leerling Flavias Arrianus geweest die de inhoud van de lessen aan het papier heeft toevertrouwd.
Een uittreksel hiervan- de Encheiridion- is later bekend geworden als het zakboekje. In 53 adviezen worden in een eenvoudig taal uiteenlopende adviezen gegeven, over de juiste houding in alledaags situaties van alledag. Het zijn vooral de praktische richtlijnen die het zakboekje zijn waarde geven voor de hedendaagse lezer. Na bijna 2000 schuilt er nog steeds verfrissende wijsheid in de lessen van Epictetus zoals:
“21
Verlies geen dag zaken als dood, verbanning en alle andere schrikbeelden, maar vooral de dood, niet uit het oog. Dan koester je nooit of te nimmer ook maar een platvoerse gedachte en zul je nooit al te ambitieus worden”
Epictetus spreekt hier natuurlijk uit eigen ervaring. Bovendien verwijst het aforisme naar het ‘memento mori’ dat ook zo vaak bij de andere stoicijnen terugkomt.
Het zakboekje en de levenslessen blijven tot op de dag van vandaag voor velen van grote waarde.
